Shtresat identitare të Ismail Kadaresë

Kritika mund të mos jetë e pranueshme, por është e nevojshme. Ajo përmbush të njëjtin funksion që ka dhimbja në trupin njerëzor. Ajo tërheq vëmendjen ndaj gjendjes jo të shëndoshë të gjërave… (Uinston Çërçill) 

Shkruan: Zeqirija IBRAHIMI, Shkup  

Ismail Kadareja, si shkrimtari më i famshëm shqiptar i të gjitha kohërave, tashmë ka kaluar në amshim, duke e përfunduar jo vetëm jetën reale, por edhe krijimtarinë e tij voluminoze artistike. Megjithëse jeta e tij ka përfunduar, vepra e tij ka mbetur pronë e përhershme e kulturës shqiptare. Përkundër vlerësimeve që jepen për këtë vepër, shpesh edhe me glorifikime dhe patetizma, ose edhe kundërshtimeve me nota politike e ideologjike, ajo që na ka munguar në raport me personalitetin e Kadaresë dhe veprën e tij është një kritikë objektive, pa synime të përbaltjes, por edhe pa prirje për hiperbolizim. Ashtu si secili njeri, e veçmas dikush që ka lënë pas vetes gjithë atë opus letrar, por jo vetëm letrar, edhe ai është objekt i analizës dhe u nënshtrohet vlerësimeve e kundërshtimeve të argumentuara e jotendencioze. Zaten, një komb që krijon kritikë të tillë ka shpresë se mund të avancojë në ndërtimin e një identiteti intelektual të lirë dhe jodogmatik.

Ky edhe është synimi i këtij artikulli – ta analizojë Ismail Kadarenë në tri rrafshe: 1) Shkrimtari Kadare; 2) “Disidenti” Kadare dhe 3) Eurocentristi Kadare.

Shkrimtari Ismail Kadare

Është fakt i pamohueshëm se shkrimtari shqiptar më i njohur i të gjithë kohërave, madje edhe në përmasa botërore, është Ismail Kadare. Vepra e tij është përkthyer në dhjetëra gjuhë të huaja dhe gjithkund ku përmendet letërsia shqipe në botë, emri i parë që ndërmendet është pikërisht ai. Arsyeja e kësaj fame si shkrimtar nuk është vetëm për shkak se ai është mjeshtër i vërtetë i artit të shkruar, më konkretisht i prozës letrare, por edhe për shkak se ai ia ka dalë si pakkush tjetër që të gëzojë një autoritet të lartë në botën letrare, e cila i ka mundësuar botime pa fund të veprës së tij, si edhe përkthime në gjuhë të ndryshme të botës.

Romani i Kadaresë është përfaqësimi më i mirë letrar i kombit shqiptar dhe i Shqipërisë në botë. Ai ia ka dalë me mjeshtëri artistike që t’i paraqesë në dritë të mirë tiparet pozitive të kombit tonë, si bujaria, besa shqiptare, tradita etj. Ndonëse shkrimtar që gjithë jetën mbeti në romanin realist, edhe pse në Shqipëri deri në vitin 1991 u zhvillua realizmi socialist i egër në letërsi, Kadareja ia ka dalë që t’i ikë me mjeshtëri këtij imponimi dhe të prodhojë vepër që do ta pranohet gjerësisht edhe në botë si vepër me vlera artistike dhe historike. Romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, që mund të jetë kryevepra e tij, ndonëse flet për një histori të Luftës së Dytë Botërore (ngjarja e romanit është e vendosur pas LDB-së), arrin t’i shmanget realizmit socialist të tipit të veprave të Shefqet Musarajt, siç është, fjala bie, “Këneta” dhe veprave të tjera të kësaj natyre. Edhe pse i ka ikur me sukses socrealizmit brutal, ai ka ditur të mbajë qëndrim të ekuilibruar ndaj pushtetit të egër komunist në Shqipëri, në mënyrë që të bëjë jetë të suksesshme letrare. Përkundër një Lasgush Poradeci, që gjatë karrierës së tij letrare nuk shkroi as edhe një varg të vetëm për lavdinë e pushtetit socialist dhe i qëndroi besnik artit poetik që, sipas tij, nuk duron ideologjizim, natyrisht duke e paguar me mungesën e famës së yllit, Kadareja ka ditur që “ta marrë me t’mirë” pushtetin dhe herë pas herë të shkruajë ndonjë gjë për ta arsyetuar realizmin socialist. Poezia e tij për vdekjen e Stalinit, “Lamtumira e fundit”, e botuar më 1953, flet se Kadareja ka ditur të notojë mirë edhe në relacion me pushtetin.

Veçantia e veprës së tij është gjuha e pasur shqipe, imagjinata e shkrimtarit, si dhe teknikat e suksesshme të rrëfimit, për të cilat ai nga kritika krahasohet me shkrimtarët e kohës së tij të letërsisë latino-amerikane.

Në vlerësimin e Kadaresë si shkrimtar janë dy gjëra që duhet pasur në konsideratë: pikëpamja e tij mbi artin dhe mbi historinë në veprën e tij letrare. Sa i takon çështjes së parë, sipas Nehas Sopajt (studimit “Individualitet letrare”), ai – në krahasim me, fjala bie, Martin Camajn, Beqir Musliun ose edhe Teki Dervishin – është një shkrimtar i asaj që njihet si letërsi e angazhuar. Derisa te Martin Camaj kemi një shkrimtar që punon shumë me fjalën poetike, që përpiqet që nga mitet e lashta shqiptare, përmes figurave si bualli, gjarpri ose breshka, të krijojë vepër letrare që, edhe kur është prozë, rrjedh si poezi, pra duke eksperimentuar edhe me gjininë letrare, te Kadareja kemi konvencionin e rrëfimit prozaik pa eksperimentime të rrëfimit modern e postmodern. Ose, derisa te Beqir Musliu kemi vepra që merren edhe me psikologjinë e personazheve, me monologun e brendshëm, që e trajton edhe temën e absurdit, duke u përngjasuar me letërsinë borhesiane, Kadareja e përfundon veprën e tij me personazhe realiste. Ose, derisa te Teki Dervishi, Anton Pashku e Rexhep Qosja kemi një letërsi që njihet si “hermetike”, duke e fshehur mesazhin artistik në figura letrare, Kadareja është një realist që nuk kalon fare në këtë udhë të prozës letrare. Për të arti poetik letrar është rrëfimi realist, gjuha e pasur dhe idiomatike, si dhe teknikat e ndërtimit të narracionit. Derisa Camaj, duke imituar artin letrar perëndimor të pjesës së dytë të shek. XX, prodhon atë që në Perëndim njihet si “arti për art” (nga frëngjishtja: “L‘Art pour l’art), pra duke e përpunuar fjalën artistike vetëm për qëllime estetike, kjo nuk ndodh të Kadareja. Përveç romanit “Kronikë në gur”, që e shkruan në vetën e parë, ai vazhdon të shkruajë prozë letrare njësoj që nga vitet e ’50-ta të shekullit të kaluar e deri në romanet e fundit të tij në dekadën e dytë të shek. XXI. Nëse i lexon dhjetë romane të Ismail Kadaresë, nuk e ke vështirë ta dallosh stilin e tij të veçantë rrëfimor, që përvijohet në secilën vepër, dhe ta kuptosh se arti letrar prozaik i tij është mënyra e të rrëfyerit, temat e jetës shqiptare dhe gjuha e avancuar.

Ndërkaq, kur flasim për dimensionin e dytë, pra për tematikën e veprës së tij, Kadareja është shkrimtar që krijon vepra nga ngjarje të kanunit shqiptar, siç është “Prilli i thyer”, të LDB-së, siç është “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, të relacioneve politike të Shqipërisë me bllokun sovjetik e kinez, si “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Koncert në fund të stinës”, të legjendave shqiptare, si “Kush e solli Doruntinën”, të historisë së Skënderbeut, si “Kështjella”, por edhe në përgjithësi të historisë osmane, si “Pallati i ëndrrave”, mandej edhe të ngjarjeve politike në Shqipërinë komuniste, si “Pasardhësi” dhe “Vajza e Agamemnonit” etj. Krejt vepra e tij është e lidhur me Shqipërinë dhe me shqiptarët, natyrisht e kufizuar më shumë tek shqiptarët e Shqipërisë, përveç ndonjë vepre si “Tri këngë zie për Kosovën”, e cila flet për një histori mesjetare të Kosovës, ose veprave joletrare (intervista e publicistikë tjetër) që u referohen edhe shqiptarëve të këndejkufirit. Dhe, leximi i plotë i veprës së tij letrare s’do mend se ia del me sukses ta përfaqësojë jetën e shqiptarëve që nga lashtësia e deri në ditët tona, duke e prezantuar shqiptarin në dritë pozitive në sy të botës. Nëse duhet ta tipizojmë me një fjali veprën e Kadaresë, ajo është “karta e identitetit të shqiptarit në botë”. Kjo është meritë e pamohueshme dhe këtë edhe kritikët më të mëdhenj të veprës së tij e vlerësojnë si shërbim që ai ia ka bërë kombit. Ajo që është vënë në diskutim në lidhje me këtë temë është mënyra se si ai i paraqet disa fragmente të historisë sonë, cila është qasja që ka ai për historinë, cili është qëndrimi i tij për religjionin islam, për Orientin, gjë që lë shumë për t’u kontestuar, por fundja ai nuk shkruan si historian, por si shkrimtar, ndërsa teksti letrar në vetvete është “fiksion” dhe nuk i nënshtrohet objektivitetit shkencor.

Kadareja disident

Gjatë viteve sa ishte gjallë, Ismail Kadareja nuk arriti ta merrte çmimin “Nobël” për letërsi. Jo se kjo do ia rriste ose ulte vlerën veprës së tij, por çmimi i tillë do të ishte mirënjohje edhe për letërsinë shqipe, ndërsa kur e dimë se atë çmim e kanë fituar edhe shkrimtarë që kanë mbështetur fushata gjenocidale, si austriaku Peter Handke (fitues më 2019), që e mbështeste gjenocidin e Millosheviqit, dhënia e këtij çmimi për Kadarenë do të ishte mirënjohje dhe vlerësim i shqiptarëve në Europë. Megjithatë, kjo nuk ndodhi.

Në të vërtetë, në letrat shqipe ka pasur një debat pa fund se a e meritonte Kadareja këtë çmim. Kishte të tillë që gjykonin se Kadaresë po i bëhej padrejtësi që nuk ia dha ky çmim, sikur që kishte të tillë që organizonin fushata të lobimit që Kadareja të mos e merrte atë çmim. Dhe, rëndom tema që më së shumti shtrohej në debatet e tilla ishte se cili ka qenë relacioni i Kadaresë me regjimin e Enver Hoxhës, a ka qenë ai i përkëdhelur i sistemit monist apo ka qenë disident. Kjo sigurisht lidhej edhe me largimin e tij nga Shqipëria për në Francë vetëm disa muaj para rënies së komunizmit në Shqipëri (tetor 1990).

Në interpretimin e atyre që Kadarenë e shohin si shkrimtar disident, ky largim nga Shqipëria ishte pikërisht shprehje e disidencës, ndërsa tifozët e këtij qëndrimi i marrin për argument edhe disa nga veprat e tij, në të cilat – sipas atyre – kemi një disidencë simbolike. Sipas këtij gjykimi, “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” i referohet sigurimit të shtetit shqiptar, te “Kamarja e turpit” me Ali Pashain i referohet Enver Hoxhës e kështu me radhë. Por, këto janë vetëm interpretime të veprës, që jo domosdoshmërisht mund të pranohen si argumente për disidencën. Përveç kësaj, si tipar i disidencës atij i përshkruhet edhe ajo që Kadareja arriti t’i bishtërojë mjeshtërisht detyrimit për të qenë shkrimtar tipik socrealist. Në kohën që shumë shkrimtarë vraponin t’i thurnin lavde Partisë dhe Enver Hoxhës, Ismail Kadareja – duke krijuar letërsi të distancuar nga këto tema ose duke shkruar minimalisht për ato gjëra – arriti ta ruajë veten nga socrealizmi i atij niveli. Megjithatë, mbetet për t’u diskutuar se a ishte ky distancim i mjaftueshëm për të qenë disident.

Argument më i fuqishëm për disidencën e tij mund të jetë viti 1975, kur ai e dërgoi për botim poemën “Pashallarët e kuq” (me titullin “Në mesditë Byroja Politike u mblodh”), në të cilën ai e kritikonte kastën e re socialiste. Botimi i kësaj poeme u pezullua, ndërsa Shkrimtari u desh të bënte një autokritikë që të shpëtonte vetëm me vërejtje për përjashtim nga Partia.

Argument i disidencës së Kadaresë merret edhe survejimi i sigurimit mbi të. Kjo sigurisht që është e vërtetë, por në një shtet të tillë gjithkush ishte nën survejim dhe, në një mënyrë, i dyshuar. Andaj nuk mund ta pranojmë se vetëm fakti i mbikëqyrjes paraqet argument për disidencën.

Më 2021 studiuesi francez Jean-Paul Champseix e botoi veprën “Ismail Kadare: një disidencë letrare”, duke ofruar argumente letrare për atë se Ismail Kadareja ishte një disident në mënyrë simbolike. Sipas tij, “autori u bën bisht parimeve të realizmit socialist”, ngase: “Është me të vërtetë mbresëlënëse të konstatosh se vepra e Kadaresë ka dy anë: një anë shumë të kontekstualizuar nën regjimin e Enver Hoxhës dhe një tjetër e cila i shkëputet së parës dhe ia del të imponohet ashtu siç është. Prandaj edhe suksesi i tij shpjegohet nga njëra anë, sepse lexohet nga lexues që kanë njohuri politike, dhe nga ana tjetër, lexues më të shumtë në numër që nuk kanë ndonjë njohuri të veçantë për Shqipërinë..”, përfundon ai. Ndërkaq, i biri i Mehmet Shehut, shkrimtari dhe përkthyesi Bashkim Shehu, në promovimin e kësaj vepre në Tiranë do të thoshte se: “Nuk dua të them që Ismail Kadareja ka qenë një shkrimtar militant, që përkundër realizmit socialist ka shkruar realizëm antisocialist ose antikomunist…”

Për ata që Kadareja nuk pranohet si disident argument është se ai ka qenë në pozicione drejtuese të pushtetit (si nënkryetar i Frontit Demokratik), por edhe shkrimtar të cilit le që iu lejua të botonte e të jetë shkrimtar profesionist, por vepra e tij u përkthye në gjuhë të ndryshme të botës dhe u shpërnda në botë pikërisht nga regjimi komunist shqiptar.

Derisa Çesllav Milloshi më 1951 ose Milan Kundera më 1975, për shkak të mospajtimit të tyre publik me regjimet në Poloni e në Çekosllovaki, ikin nga vendet e tyre dhe kërkojnë azil politik në Francë, Kadareja do të ikë në Francë vetëm disa muaj para rënies së regjimit komunist, ndërkohë që gjatë gjithë viteve të komunizmit nuk i ka munguar gati asgjë nga privilegjet e një shkrimtari të sponsorizuar.

Këtu patjetër duhet thënë se një regjim si Shqipëria e Enver Hoxhës nuk duronte kurrfarë disidence. Janë dhjetëra shkrimtarë e intelektualë të kohës së regjimit që e kanë vuajtur burgun ose janë gjykuar me vdekje (si Havzi Nela më 1988) për shkak se, në ndonjë mënyrë, e kanë kundërshtuar ose kritikuar regjimin. Andaj, një shkrimtar që dëshironte të bënte letërsi, siç ishte edhe Kadareja, e kuptonte mirëfilli se mundësia për të mbetur gjallë e në liri dhe për t’u bërë shkrimtar i suksesshëm ishte nëse arrinte ta luante artin e tij me notat e atij regjimi. Në të kundërtën ose duhej të izolohej në botën artistike, siç bëri Lasgushi, duke mbetur në periferi, ose duhej të kundërshtonte dhe këtë ta paguante me burg ose edhe me jetë. Kadareja zgjodhi të bëhet shkrimtar i famshëm dhe e bëri këtë me sukses.

Por, problemi është se pse i është dashur atij ose mbështetësve të tij për çmimin “Nobël” që atë ta bëjnë disident. Të qenit ose jo disident nuk ia ulë vlerën si shkrimtar, ndërsa synimi që të paraqitet ashtu duke mos qenë realisht i tillë, më shumë i ka bërë dëm personalitetit të tij letrar seç i ka sjellë dobi, kjo jo vetëm në planin e brendshëm kombëtar, por edhe në plan ndërkombëtar. Sepse, duke e ditur se çfarë ka qenë disidenca në Europën Lindore pas LDB-së dhe duke e ditur saktë biografinë e Kadaresë, kjo prirje del një blof i paqëndrueshëm që nuk i shërben as Shkrimtarit e as kombit që ai përfaqëson.

Eurocentristi Kadare

Në vitin 2006 në letrat shqipe lindi një debat mes Ismail Kadaresë dhe Rexhep Qosjes për atë se cili është identiteti i shqiptarëve. Derisa Kadareja e mbronte idenë se shqiptarët janë komb europian dhe se Orienti është një aksident historik dhe se ka ardhur koha që shqiptarët t’i bashkohen jo vetëm kontinentit amë, por edhe qytetërimit amë, Qosja thoshte se kjo nuk është çështje e dëshirave, por e realitetit.

Kjo polemikë u shndërrua në libra. Kadareja e botoi veprën “Identiteti evropian i shqiptarëve”, ndërsa Qosja këto ese polemizuese i përmblodhi në veprat “Ideologjia e shpërbërjes” dhe “Realiteti i shpërfillur. Kështu, derisa për Kadarenë: «Askush nuk mund të jetë aq naiv sa të mos e kuptojë se një identitet i ndarë është një komb i ndarë. Askush s’mund të jetë aq i ngathët nga mendja që të mos e kuptojë se përjashtimi i gjysmës ose shumicës së kombit shqiptar nga identiteti evropian, do të thotë përjashtim nga Evropa. Dhe përjashtimi nga Evropa nuk është larg dëbimit nga Evropa. Ky nuk është as përfundim teorik e as filozofik.”, për Qosjen: “Shqiptarët i takojnë qytetërimit islamik, hiç më pak se qytetërimit të krishterë”.

Në këtë debat u përfshin edhe shumë intelektualë të tjerë shqiptarë të Kosovës, Shqipërisë, Maqedonisë së Veriut e mërgatës shqiptare, duke marrë anën e Kadaresë e të Qosjes, që në një mënyrë nga tifozeria u shndërrua në debat mes “oksidentalit” Kadare dhe “orientalit” Qosja. Ky debat ka pasur edhe banalizime të tipit se “Qosja është oriental, sepse në shtëpi nuk hy me këpucë”, e deri në akuzën e rëndë të Kadaresë, të thënë në Prishtinë para auditorit akademik e studentor, se “Rexhep Qosja ka nevojë të shkojë te psikiatri”. Kjo deklaratë i vuri kapak debatit, sepse rrëshqiti në ofendim personal, por – pavarësisht kësaj – kjo e zbuloi sheshazi se shkrimtari Kadare nuk mund ta përmbante veten të kritikohej nga dikush, siç ishte kritikuar në këtë debat nga intelektuali kosovar Rexhep Qosja. Kjo flet shumë edhe për profilin njerëzor dhe intelektual të Ismail Kadaresë.

Dhe, derisa tifozeria e interpretonte se “Kadareja i fton shqiptarët të konvertohen në të krishterë” dhe se “Qosja ishte bërë fanatik islamik”, duke qenë para dy kolosëve të këtillë letrave shqipe, pak intelektualë gjetën kurajën që ta thonë saktë se Kadareja e kishte tepruar. Nga një shkrimtar që i kishte meritat për prodhimtarinë letrare shqiptare dhe afirmimin e artit letrar shqiptar në botë, Kadareja po merrte rolin jo vetëm të gjykatësit që jep verdiktin përfundimtar se cili është identiteti i shqiptarëve, por kur dikush guxonte ta kundërshtonte edhe me argumente, ai nuk përtonte të kalojë edhe në ofendime personale vetëm për ta ruajtur epërsinë.

E vërteta është se Ismail Kadareja në gjithë veprimtarinë e tij letrare në vitet e monizmit enverist nuk kishte shprehur asnjëherë askund asnjë ide për “shqiptarët si pjesëtarë të identitetit europian”, për “Islamin si e keqja e shqiptarëve”, për “Perandorinë Osmane që shqiptarët i ka ndarë nga qytetërimi amë”, por vetëm kur ndryshuan konstelacionet politike, ai doli partizan i europianizimit të kombit. Dhe, nuk është se të gjitha argumentet e tij janë të paqëndrueshme, por refuzimi i gjithçkaje lindore, madje duke e përbuzur e përçmuar atë element përbërëës të kombit (siç bën për letërsinë shqipe të shkruar me shkronja arabe, të cilën e quan “letërsi dylberësh”, e cila – nëse jo më shumë – i ka meritat për kontinuitetin e shkrimit të shqipes dhe krijimit të letërsisë shqipe) flet për një intelektual konformist, që “kur e lyp nevoja, bëhet me të fortin”. Vetëm në këtë mënyrë shpjegohet se pse ai më 1953 e vajton vdekjen e Stalinit. Kjo, për fat të keq, e shpjegon edhe pse ai nuk mundi të ishte disident. Derisa Lasgushi i mbeti konsistent artit letrar dhe nuk bëri asnjë kompromis me politikën, Kadareja notoi edhe në ujërat e politikës dhe luajti me sukses për nevojat e veta edhe me klasën politike. Ose, në anën tjetër, derisa Rexhep Qosja, gjatë Jugosllavisë socialiste, polemizonte me shkrimtarët serbë në Beograd për frymën liberale në letërsi dhe e mbronte kauzën shqiptare, duke rrezikuar shumë me ato qëndrime, Kadareja andej kufirit bënte karrierën e shkrimtarit të botuar e të përkthyer.

Në të vërtetë, nëse përmes poezisë për Stalinin e kuptojmë sa ishte i sinqertë ai me Bashkmin Sovjetik, kështu mund të konstatojmë edhe se sa ishte i sinqertë ai me eurocentrizmin. Ne që e njohim profilin e Rexhep Qosjes, e dimë se qëndrimi i tij nuk ishte i motivuar për arsye religjioze (ai është deklaruar si joreligjioz), e aq më pak që t’i vardiset ndonjë fuqie të caktuar politike, por këtë e bënte thjesht me objektivitet shkencor, duke e paguar edhe çmimin e sulmit për atë qëndrim.

Sidoqoftë, shkrimtari Ismail Kadare – meqë ka dashur të futet në detin e temave sociologjike e antropologjike – nuk ka pse të kursehet nga kundërshtimi i argumentuar se teza e tij ka qenë vardisëse dhe më shumë dëshirë sesa ndonjë objektivitet shkencor. Të pretendosh se vetëm identiteti europian është i përkryer dhe vetëm drejt tij duhet të shkojmë dhe se shtresat identitare lindore janë fatekqësi që duhet flakur, bashkë me Islamin si religjion (thuajse Krishterimi ka lindur në Paris e në Londër e jo në Jerusalemin e Orientit), kjo më së paku është shkencore, ndërsa – në terma kombëtaristë – kjo është mënyrë se si i fryhet përçarjes ndërshqiptare, sepse ajo është qasja më e mirë për t’i dalluar “shqiptarët e mirë” nga “shqiptarët inferiorë” ose “shqiptarët e paevoluar”. Madje, edhe vetë ideja se identiteti europian është kulmi i suksesit të njeriut të bardhë merr përngjasime raciste, që nuk janë të denja për një shkrimtar të përmasave universale, siç pretendon te jetë Ismail Kadareja ynë.

Marrë në përgjithësi, ideja jonë është se Kadareja – me këtë polemikë – u fut në baltë, nga e cila nuk arriti të dalë kurrë, ndërsa qëndrimi i gjatë në të e bëri cak të sulmeve të shumta jo vetëm nga fanatikët fetarë, por edhe nga qarqe intelektuale të mbathura mirë teoretikisht mbi temën e identitetit. Thjesht, ç’iu desh kjo polemikë Kadaresë? A ishte edhe ky një element si ai i disidencës, për të përfituar nga komuniteti europian, apo ishte bindje e tij, e ndërtuar nga interpretimet shkencore, kjo nuk u mor vesh thuajse asnjëherë.

Përfundim

Ashtu siç nuk ka njeri të përsosur, të a.q. supernjeri, nuk mund të presim as të kemi shkrimtarë të përsosur. Ismail Kadareja është shkrimtar me vlerat e tij artistike, me punën që e ka bërë në afirmimin e kombit shqiptar në botë, me ngritjen e standardit letrar e gjuhësor shqiptar, por edhe me zhvillimin teknikave të rrëfimit, si edhe me pasurimin e gjuhës shqipe. Prodhimtaria e tij letrare, që jetën shqiptare e ka shndërruar në botë artistike, por edhe përkthimi i saj në botë, janë mjet i fuqishëm që bota shqiptare të komunikojë me botën në përgjithësi dhe për këtë Kadareja një kohë të gjatë do të mbetet i vetmuar në piramidën e letërsisë shqiptare kundrejt asaj botërore. Megjithatë, të qenit shkrimtar i madh nuk e bën Kadarenë detyrimisht edhe disident dhe të pakritikueshëm në temat e tjera, në të cilat ai ka shkruar dhe polemizuar. Rrjedhimisht, ashtu siç ka argumente të pakta për disidencën e tij dhe argumente të shumta për komformizmin e tij, po aq ka argumente se polemika e tij për identitetin shqiptar, duke e vështruar nga pika eurocentriste, ka qenë një vardisje ndaj qarqeve të caktuara perëndimore për qëllime joletrare.

Sido që të jetë, Ismail Kadareja – edhe pas vdekjes – një kohë të gjatë do të mbetet “profeti letrar” i shqiptarëve, por edhe personaliteti intelektual herë i vlerësuar, herë i sulmuar e herë i kontestuar. Ky, zaten, është fati i autorit.